Η «ψευδαίσθηση» ως κίνητρο για δράση και η δημιουργική ζωή…

Εισαγωγικά

Μερικές φράσεις, όταν ερχόμαστε για πρώτη φορά σε επαφή μαζί τους, μοιάζουν σαν να έχουν ενώσει σε ένα, όλα τα τραγούδια που σιγομουρμουρίζαμε χωρίς να τα έχουμε ποτέ ακούσει… Από μια πρόσθεση μπορεί να προκύψει αφαίρεση, αλλά μερικές φορές κι από την αφαίρεση μπορεί να προκύψει πρόσθεση…

Διαβάζοντας με πολλή προσοχή το «Δυσσέας, Οδοιπορικό μνήμης» του Αργύρη Ελληνικού, για τις ανάγκες της εκδήλωσης «Βραδιά Λογοτεχνίας» στα Πολιτικά, ανακάλυψα θησαυρούς που αξίζει να μοιραστεί κάποιος με τους αναγνώστες ενός ιστολογίου ψυχολογίας. Ωστόσο, δεν θα κάνω περιγραφές και κριτικές… Τα λόγια, όσο εύστοχα κι αν είναι, έχουν τον κίνδυνο να είναι πολλά ή λίγα, ενώ αυτό που αξίζει είναι, η ανακάλυψη του γιατρού, ζωγράφου και συγγραφέα από τον αναγνώστη (και τονίζω αυτήν την ανακάλυψη ιδιαίτερα για το νεανικό κοινό που πιθανόν αναζητά ενδιαφέροντα ερεθίσματα και ιδιαίτερες συγκινήσεις σε νέα έργα με κλασική αξία)… Το άρθρο αυτό, στην πραγματικότητα, είναι κάτι πολύ παραπάνω από μια προσπάθεια αποκατάστασης, επειδή, στον περιορισμένο χρόνο της εκδήλωσης, δεν είχαμε την ευκαιρία να μοιραστούμε με το κοινό ολόκληρη την ιστορία με «το βιολί»... Κι επειδή αγαπάμε το ωραίο με απλότητα, ευχαριστώ πολύ το συγγραφέα, που δέχτηκε με ευχαρίστηση να συζητήσουμε για τα παιδαγωγικά μηνύματα αυτού του μοναδικού έργου κι ελπίζω ότι θα δοθεί σύντομα η ευκαιρία να παρουσιάσουμε στο κοινό κι άλλα ενδιαφέροντα θέματα...

«Ο παράδεισος, το να είναι κανείς ευτυχισμένος,

έχει να κάνει με τη δημιουργική ζωή,

την  αντίληψη του δυσάρεστου

και τη μετουσίωσή του σε ευχάριστο».

(Αφιέρωση του συγγραφέα Αργύρη Ελληνικού, υπογράμμιση Χ.Κ.)

Ένα χαρακτηριστικό της δημιουργικής ζωής, είναι, το να μετουσιώνουμε τις άσχημες καταστάσεις σε ελπίδα και χαρά της ζωής... Από αυτή τη διαδικασία, φαίνεται ότι μπορεί να προκύψει μια αίσθηση συνέχειας, νοήματος και ανόδου…

Από την πλευρά της επιστήμης της ψυχολογίας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν είναι όλες οι «ψευδαισθήσεις» της ίδιας «τάξεως»… Θέλω με αυτό να πω ότι, για τα «παρεξηγημένα» συναισθήματα και φαινόμενα της ανθρώπινης ψυχής, εξακολουθούν να υπάρχουν οι μέσες διαβαθμίσεις στις οποίες εκείνα μπορούν να λειτουργήσουν ευεργετικά για τον ψυχισμό, ως άμυνες ή/ και, ακόμη καλύτερα, ως κίνητρα για δράση*. Ο ορισμός της ψευδαίσθησης, σε ένα λεξικό, θα περιοριζόταν, πιθανότατα, στην περιγραφή μιας ψεύτικης αίσθησης, μιας κατάστασης που αποδεδειγμένα δεν υπάρχει. 

Στο άρθρο αυτό, κάνουμε λόγο, όχι για διαδικασίες ωραιοποίησης αλλά για το πώς από αυθεντικές εμπειρίες (εάν διαβάσει κάποιος το Δυσσέα μπορεί να διαπιστώσει ότι μπορεί να πρόκειται ακόμη και για γυμνές αλήθειες) μπορεί να προκύπτει η ελπίδα, μέσα από την αισιοδοξία, και για τις συνθήκες υπό τις οποίες η ελπίδα αυτή μπορεί να επαληθευτεί…

Στο Δυσσέα, ο Ελληνικός,

περιγράφει σαν ένα είδος «ψευδαίσθησης», την ελπίδα που μπορεί να επιδράσει με ευεργετικό τρόπο, κινητοποιώντας τα άτομα να θέσουν (προσωπικούς) στόχους και να τους επιτύχουν, αρκεί να ενισχυθούν στο να ονειρευτούν ένα καλύτερο αύριο... 

Πιο συγκεκριμένα, σε ένα από τα κεφάλαια του «Δυσσέας: Οδοιπορικό μνήμης», παρατίθεται μια ιστορία όπου ένας πατέρας εμψυχώνει τα παιδιά του ώστε να ξεπεράσουν τις δυσκολίες, με αφορμή την κατοχή ενός σημαντικού αποκτήματος, το οποίο θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν στο μέλλον. Στην περίπτωση της οικογένειας του Δυσσέα, τα παιδιά, αξιοποίησαν ως θετικό κίνητρο την ύπαρξη ενός βιολιού, που, εάν δει κάποιος τα πράγματα εκ των υστέρων, χρησίμευσε ώστε να τα κινητοποιήσει να αγωνιστούν και να επιτύχουν στη ζωή τους. Ο συγγραφέας, δεν αποκλείει, βέβαια, ότι, το ίδιο παράδειγμα, θα μπορούσε να λειτουργήσει αντίθετα, οδηγώντας κάποια άλλα άτομα στη σπατάλη, με την ελπίδα της μελλοντικής αξιοποίησης ενός ανεκτίμητου περιουσιακού στοιχείου…

Υπό συγκεκριμένες συνθήκες λοιπόν, η «ψευδαίσθηση», μπορεί να λειτουργήσει παρακινώντας τα άτομα σε δράση με θετικά αποτελέσματα.

Τα συναισθήματα της ευχάριστης προσμονής που δημιουργεί η ελπίδα, είναι το ίδιο αληθινά όσο η πληρότητα που νιώθουμε από τις ευχάριστες αναμνήσεις. Η ευτυχία στη ζωή, έχει να κάνει και με την τέχνη να άρουμε τους περιορισμούς και να δημιουργούμε ανάλογα ευχάριστα συναισθήματα… Χρειάζεται ένα είδος «αφέλειας» (καλοπιστίας) γι’ αυτό, παρόλα αυτά, δεν πρόκειται για μια διαδικασία προφανή ούτε απλοϊκή. Θα έλεγα ότι είναι χάρισμα ηγετών (όπως ήταν και ο Δυσσέας στο διήγημα). 

Κι έπειτα, είναι και το παραμύθι με το χωράφι: ένας πατέρας, είχε πει στους γιους του ότι στο χωράφι τους υπήρχε κρυμμένος ένας θησαυρός. Εκείνοι, έσκαψαν, αρχικά, από την απληστία τους το χωράφι αλλά ανακάλυψαν, τελικά, ότι ο θησαυρός ήταν η καλή σοδειά που προέκυψε από την εργασία τους… Από την άλλη πλευρά, στην ιστορία με το βιολί, χωρίς κανείς να βιαστεί να «σκαλίσει» τα πράγματα, όλοι μοιράζονταν για πολλά χρόνια την ίδια ελπίδα, σεβόμενοι απόλυτα την κοινή ανάγκη... Παίρνει άλλο νόημα κι η «ψευδαίσθηση» ακόμη, όταν τη μοιράζεσαι…

Ασκώντας το επάγγελμα του Ψυχολόγου, έχω παρατηρήσει ότι, συχνά τα άτομα λειτουργούν με δυσπιστία απέναντι στην ελπίδα ή/ και διστάζουν να αφεθούν σε ανάλογες ψευδαισθήσεις, προβάλλοντας περισσότερο τα αλλεπάλληλα εμπόδια και τους περιορισμούς. Πολύ συχνά, ωστόσο και οι περιορισμοί των ατόμων μπορεί να είναι ...ψευδαισθήσεις!!! Η διαφορά της αισιόδοξης στάσης από την ωραιοποίηση είναι ότι η αισιοδοξία είναι συνειδητή στάση ζωής κάποιου που γνωρίζει καλά τις δυσκολίες.

Μα είναι και κάτι παραπάνω: Όταν βρίσκει κάποιος (γνώστης) ένα διαμάντι, αυτό είναι τόσο ακατέργαστο στην αρχή, που μόνο μετά από μια συγκεκριμένη επεξεργασία μπορούν όλοι να αναγνωρίσουν το θησαυρό… Η ευτυχία στη ζωή, φαίνεται ότι έχει να κάνει και με τη δυνατότητα να υπερβαίνουμε ελλείψεις, επειδή έχουμε ανοιχτές τις αισθήσεις μας, ώστε να ανακαλύπτουμε τους πραγματικούς θησαυρούς**.

Σε αυτήν την περίπτωση, ανάλογες «ψευδαισθήσεις», είναι κάτι σαν εγγυήσεις, που δημιουργούν ευχάριστη προσμονή για το μέλλον… Και λειτουργούν με (προσ)θετικό τρόπο (για όσον καιρό τις χρειαζόμαστε). Οι αξίες των ατόμων και η πίστη, παίζουν, επίσης, σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία…

Χριστίνα Καλαβρή,

Σεπτέμβριος 2017.

*Εδώ, θα βοηθούσε να θυμηθούμε τις μεσότητες του Αριστοτέλη. 

** Εδώ, ίσως χρειαζόμαστε τη βοήθεια όσων γνωρίζουν καλά από «διαφορικές διαγνώσεις», δηλαδή από διαδικασίες που οδηγούνται στην αλήθεια αποκλείοντας τις παρόμοιες εκδοχές…